Mówi się, że każdy człowiek od chwili swojego przyjścia na świat dysponuje tzw. zdolnością prawną. Tę kategorię stosuje się zarówno do osób fizycznych i prawnych, jak i jednostek organizacyjnych co prawda pozbawionych osobowości prawnej, ale na mocy specjalnych przepisów dysponujących pewnymi atrybutami, w tym zdolnością prawną.
Zdolność ta okazuje się na tyle istotna, że żaden z wyżej wymienionych podmiotów, niezależnie od zaistniałych okoliczności, nie posiada prawa do jej zrzeczenia się, nie da się jej także ograniczyć ani pozbawić. W świetle powyższego warto zastanowić się, czym w istocie jest zdolność prawna oraz jakie są jej najważniejsze wyznaczniki.
Czym jest zdolność prawna?
Pod pojęciem zdolności prawnej na ogół rozumie się zdolność danego podmiotu do występowania w roli podmiotu obowiązków i praw określonych w prawie cywilnym. Innymi słowy, daną jednostkę można traktować jako stronę w stosunku cywilnoprawnym. Trzeba mieć jednak świadomość, że zdolność prawna nie pociąga za sobą automatycznie samodzielnego przyznania osobie ludzkiej czy też firmie określonych praw i obowiązków o charakterze cywilnoprawnym. Zdolnością taką nazywa się bowiem tylko możliwość stania się podmiotem czynności cywilnoprawnych. W polskim ustawodawstwie cechuje ją nie stopniowalność, co w praktyce oznacza, że można ją albo posiadać, albo jej nie mieć. Zakres możliwości korzystania z nią określa natomiast zdolność do czynności prawnych, czyli możliwość samodzielnego dokonywania określonych czynności prawnych, doprowadzających do powstania, zmodyfikowania lub ustania określonego stosunku prawnego.
W oparciu o posiadaną zdolność prawną osoby, które nie mają jeszcze zdolności do czynności prawnych, ze względu choćby na zbyt młody wiek, mogą dokonywać pewnych czynności prawnych dotyczących drobnych spraw codziennego życia. Te czynności stają się ważne wraz z ich całkowitym sfinalizowaniem. Co istotne, posiadanie zdolności prawnej pociąga za sobą automatycznie dysponowanie zdolnością sądową, czyli możliwością występowania przed sądem w charakterze strony postępowania.
Powstawanie i ustawanie zdolności prawnej
Zdolność prawna jednostki ludzkiej powstaje w momencie jej narodzin, czyli w momencie całkowitego wyjścia noworodka na świat z łona matki. Bardzo istotne jest to, że dotyczy to tylko i wyłącznie tzw. urodzeń żywych, czyli dzieci, które po narodzinach wykazują jakiekolwiek oznaki życia, czyli na przykład samodzielne oddychanie, akcja serca, poruszanie się, płacz itp. Przyznanie nowonarodzonemu dziecku zdolności prawnych odbywa się niezależnie od stanu fizycznego oraz psychicznego człowieka. Do ustania zdolności prawnych jednostki dochodzi natomiast wraz ze śmiercią człowieka, przy czym bierze się tutaj pod uwagę nie tylko biologiczną śmierć, ale także decyzję sądową o uznaniu jednostki za zmarłą. W prawie śmierć człowieka stwierdza się w momencie nieodwracalnego zatrzymania pracy mózgu lub ustania krążenia.
Dokumenty określające zdolność prawną
Z uwagi na fakt, że człowiekowi zdolność prawna przysługuje właściwie przez całe życie, do udokumentowania powstania zdolności prawnej wystarczy sporządzenie aktu urodzenia. Do powstania tego dokumentu dochodzi w dniu zgłoszenia do urzędu stanu cywilnego faktu narodzin dziecka, nawet jeśli urodziło się ono martwe (w takim wypadku w akcie prawnym zamieszcza się stosowną adnotację, wskazującą na ten fakt.
Do sporządzenia aktu urodzenia wykorzystuje się zazwyczaj informacje zawarte w karcie urodzenia lub karcie martwego dziecka. Analogicznie ustanie zdolności prawnej, sankcjonuje się poprzez wystawienie aktu zgonu. Sporządza się go na podstawie karty zgonu, protokół zgłoszenia zgonu lub postanowienie o stwierdzeniu zgonu i uznanie danej osoby za zmarłą.
Co do osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych bez osobowości prawnej, zdolność prawną uzyskują one wraz z dokonaniem stosownego wpisu do rejestru (z wyjątkiem przypadków zastrzeżonych ustawą). Utrata zdolności prawnych w tym wypadku wiąże się natomiast z wykreśleniem przedsiębiorstwa lub innej jednostki organizacyjnej ze wspomnianego rejestru lub też sfinalizowania procesu likwidacyjnego.
Zdolność prawna nienarodzonych dzieci
Dzieci poczęte do momentu swego narodzenia nie mają zdolności prawnych. Pomimo tego w określonych sytuacjach (na przykład śmierci ojca lub innych bliskich krewnych) może stać się spadkobiercą ich majątku, ponadto może ono zostać również uwzględnione w zapisach testamentu, a w przypadku żywych narodzin przysługuje mu również prawo do zachowku. Po narodzinach może ono również korzystać ze świadczeń rentowych uzyskanych po zmarłym przed jego przyjściem na świat ojcu, można również sporządzić na nie umowę darowizny, zanim jeszcze przyjdzie na świat. Po narodzinach chorego dziecka rodzice mają prawo w imieniu pozostającej pod ich pieczą osoby małoletniej dochodzić od szpitala czy też od samego lekarza winnego zaistniałej sytuacji roszczeń finansowych za uszkodzenia płodu w okresie prenatalnym.
