W większości zawodów liczba przepracowanych w ciągu tygodnia godzin nie przekracza 40, przy czym najczęściej stosuje się ośmiogodzinny dzień pracy. Niekiedy jednak pracodawcy domagają się od swych podwładnych wykonywania obowiązków służbowych w tzw. nadgodzinach, czyli godzinach nadliczbowych.
Do takich sytuacji dochodzi zazwyczaj wówczas, gdy w zakładzie produkcyjnym należy pilnie zrealizować jakieś zlecenie, z zachowaniem ustalonego ze zleceniodawcą terminu. Niekiedy pracodawcy zlecają zatrudnianym przez siebie osobom zostawanie po godzinach na przykład wtedy, gdy trzeba przeprowadzić określone czynności kontrolne lub też przygotować dokumenty przetargowe. Warto zatem dowiedzieć się, czym są godziny nadliczbowe, oraz czy na pracowniku rzeczywiście ciąży obowiązek ich respektowania?
Definicja pracy w godzinach nadliczbowych
Wszelkie kwestie związane z pracą w godzinach nadliczbowych zostały uregulowane w Kodeksie pracy, tam też zawarto definicję tego zjawiska. Chodzi tutaj mianowicie o pracę wykonywaną w innych niż obowiązujące daną osobę normy czasu pracy, przy czym dotyczy to także obowiązków służbowych realizowanych ponad przedłużonym czasem pracy w wymiarze dobowym, zgodnie z panującym w danej firmie systemem oraz rozkładem czasu pracy. Dopuszcza się możliwość pracowania w godzinach nadliczbowych jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Odnosi się to głównie do nagłego i niemożliwego do wcześniejszego przewidzenia wystąpienia szczególnych potrzeb w zakładzie pracy. Pracę taką należy wykonywać także wówczas, gdy w grę wchodzi ratowanie zdrowia lub ludzkiego życia, ochrona mienia, a także usuwanie awarii technicznych. Pracownik bez wyraźnej przyczyny nie może odmówić pracy w godzinach nadliczbowych. W takim wypadku może bowiem zostać ukarany karą porządkową, a w skrajnych sytuacjach – zwłaszcza jeśli dzieje się to bardzo często – pracodawca może rozwiązać z daną osobą umowę o pracę.
Limity nadliczbówek
Na ogół przyjmuje się, że tygodniowy czas pracy z uwzględnieniem nadliczbówek nie powinien przekroczyć 48 godzin w stosunku do przyjętego okresu rozliczeniowego. W jednym roku kalendarzowym liczba takich nadgodzin nie powinna być większa niż 150. Istnieje jednak także możliwość ustalenia innego rocznego limitu, w zależności od faktycznych potrzeb pracodawcy. Dokonuje się tego w regulaminach pracy lub w układach zbiorowych. Można także pewne kwestie zawrzeć w umowie o pracę. Z możliwości pracy w godzinach nadliczbowych wyłącza się przyszłe matki, rodzice dzieci do 4 roku życia (chyba że dobrowolnie wyrażą zgodę na nadgodziny) młodocianych oraz tymczasowych pracowników, niektórych osób niepełnosprawnych, z wyłączeniem tych, co do których lekarz wyraził zgodę na pracę w godzinach nadliczbowych. Nadgodzin nie powinni brać również pracownicy wykonujący swoją pracę w szczególnie trudnych i niebezpiecznych dla zdrowia i życia zawodach.
Wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych
Pracodawcy rekompensują swoim pracownikom dodatkową pracę na dwa sposoby. Z jednej strony mogą oni zatem przyznać dodatkowe pieniądze tym osobom, a z drugiej umożliwić im wzięcie wolnego od pracy czasu w dogodnym dla nich terminie. Wysokość dodatkowych pieniężnych może oscylować na dwóch poziomach. I tak dodatek w wysokości 100% wynagrodzenia przyznaje się za nadliczbowe godziny w pracy nocnej, w niedziele i święta, o ile standardowo są one dla pracownika dniami wolnymi od pracy oraz wypadające w dni wolne od pracy dla danego pracownika, które zostały mu udzielone w ramach rekompensaty za pracę w niedziele lub święta. Dotyczy to także sytuacji przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy. Jeśli natomiast nadgodziny zostały zrealizowane w inne niż wymienione dni, dodatek ten oscyluje na poziomie 50% wynagrodzenia.
W przypadku, gdy dodatkowa praca została wykonana poza miejscem pracy, rozliczenie za nadliczbówki najczęściej następuje w oparciu o formę ryczałtową. Jego wysokość powinna być zbieżna z przewidywanym wymiarem czasu pracy. Do obliczenia dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych wykorzystuje się podstawę 60% wynagrodzenia, pod warunkiem, że nie ustalono wcześniej możliwości wypłaty wynagrodzenia w stawkach miesięcznych lub godzinowych. Aby otrzymać taki dodatek, potrzebna jest jednak zgoda pracodawcy na wykonywanie obowiązków służbowych w trakcie nadgodzin. Kierownikom, o ile nie pracują oni w niedziele i święta, nie przysługuje żaden dodatek za nadgodziny.
Czas wolny za pracę w godzinach nadliczbowych
O czas wolny od pracy w zamian za przepracowane nadgodziny pracownik może ubiegać się samodzielnie, na podstawie złożonego wniosku. Pracodawca może także samoistnie przyznać pracownikowi taki czas, zwiększając liczbę nadgodzin o połowę. Czas taki można przyznać do momentu zakończenia danego okresu rozliczeniowego; później prawo to zostaje automatycznie anulowane. W żadnym wypadku nie może on spowodować choćby minimalnego obniżenia należnego wynagrodzenia, które pracownik pobiera za przepracowanie pełnego miesiąca.
